Een opstandig kind van 83

Gepubliceerd in Daily Matters, maart 2015

Zolang de 83-jarige Egyptische Nawal El Saadawi zich kan heugen, schopt ze overal tegenaan. Tegen de hoofddoek, het geloof, en vrouwenbesnijding, maar ook tegen make-up, het kapitalisme en zelfs tegen de film over haarzelf.

Ondanks haar opvallend witte haren, doet de 83-jarige Nawal El Saadawi misschien nog wel het meest denken aan een opstandig kind. Een kind dat graag heeft dat de dingen gaan zoals zij het wil. Koppig, en vol energie. Ze trekt haar eigen plan, en lijkt zich verder nergens wat van aan te trekken. Zo ontvangt El Saadawi haar gasten in hotelbed, in pyjama. Behoedzaam richt ze de spot van de buigzame halogeen leeslamp naast haar bed precies zo dat ‘ie recht in het gezicht van de interviewer schijnt.

De reden van haar verblijf in die hotelkamer, is de promotie van een film over haar leven, maar dat weerhoudt haar er niet van eens flink van leer te trekken over diezelfde film. Free Voice of Egypt gaat over El Saadawi’s werk als arts, psychiater, beroemd feminist en schrijver van 54 boeken. Er komen fragmenten uit haar jeugd aan bod, afgewisseld met interviews met vrouwen én mannen die vertellen hoezeer ze haar bewonderen. Maar El Saadawi zelf is teleurgesteld. “Ik hoorde niets in de film over mijn politieke ideeën, mijn idealen. Ik ben gecensureerd.” Het is een verwijt dat ze vaker maakt. Wellicht omdat het schier onmogelijk is in een portret of artikel volledig recht te doen aan El Saadawi, die overal een mening over heeft. Wellicht ook, omdat El Saadawi maar al te vaak wel degelijk de mond is gesnoerd.

“Het is zelfs mijn stem niet”, vervolgt El Saadawi haar kritiek, refererend aan de voiceover in de film die autobiografische fragmenten uit El Saadawi’s boeken leest. “Waarom mag ik niet zelf mijn verhaal vertellen?” Bovendien, een onverwachter argument: El Saadawi vindt zichzelf ‘lelijk’ in de film. “Iedere keer als je mij ziet, zit of sta ik voorover gebogen, ineengedoken. Zo ben ik niet! Waarom zie je bijna nooit mijn gezicht van voren, mijn ogen? Je kunt veel mooiere beelden van mij maken. Je ziet niets van mijn spirit.“

Alle kinderen zijn feministen
Je zou het kunnen afdoen als arrogantie, maar El Saadawi doet precies wat ze van kleins af aan altijd gedaan heeft: voor zichzelf opkomen. “Als klein meisje merkte ik dat er meer respect was voor mijn broer dan voor mij. Hij mocht altijd buitenspelen, kreeg alle vrijheid, en zelfs meer te eten dan ik. Terwijl ik beter was op school én in het huishouden meehielp. Met mijn gezond verstand kon ik geen enkele reden bedenken waarom hij beter behandeld moest worden dan ik. ‘Het is God’, zeiden de grote mensen. ‘God houdt meer van jongens dan van meisjes’. Dus ging ik twijfelen aan God.” Op school gebeurde hetzelfde: “De rijke meisjes kregen het meeste respect, terwijl ik slimmer was dan zij.” Het opstandige kind: “Ik vond het gewoon niet éérlijk.”

Kinderen zijn van nature feministen, zegt El Saadawi. “Want feminisme, dat is niets anders dan rechtvaardigheid. Alleen, veel kinderen verliezen die natuurlijke intelligentie, omdat ze gaandeweg geremd worden. Ik schreef op mijn dertiende een boek, Memoires of a Child called Soad, over mijn woede en de onrechtvaardigheid van God. Mijn leraar gaf me een nul voor het werk. Ik verstopte het schrift in mijn kamer, bang voor straf. Maar mijn moeder ontdekte het. “Dit is heel goed”, zei ze. Het was één van de belangrijkste momenten in mijn leven, want ze stimuleerde me en leidde me weg uit de onderdrukking.”

El Saadawi ging haar eigen weg. Terwijl alle meisjes in haar familie voor hun zeventiende werden uitgehuwelijkt, pestte zij alle huwelijkskandidaten weg en vertrok vastberaden naar de universiteit om medicijnen te studeren. Ook als dokter en psychiater bleef ze overal tegenaan schoppen. Zo voerde ze zo’n vijftig jaar lang een felle strijd tegen vrouwenbesnijding. In één van haar autografische boeken beschrijft El Saadawi’s hoe traumatische het voor haarzelf was toen op haar zesde haar clitoris werd weggeknipt. In 1972 verscheen haar zeer omstreden boek Women and Sex, dat leidde tot haar ontslag als directeur-generaal bij het Egyptische ministerie van Volksgezondheid.

Het lot van vrouw: geslagen worden
“De echtgenoot is de meester, zijn vrouw is zijn slaaf – ongeacht wat ze heeft bereikt”, zegt een gesluierde vrouw in The Free Voice of Egypt, gezeten in kleermakerszit in een veld. “Als hij ruzie heeft met zijn vrienden, slaat ‘ie z’n vrouw. Heeft hij geen geld, slaat ‘ie z’n vrouw”, grinnikt ze. Nog harder lachend: “Maakt niet uit wat er aan de hand is, je kunt altijd nog je vrouw de schuld geven.” Dan, berustend: “Het is ons lot.”

Dat is het probleem van onderdrukte mensen, zegt El-Saadawi, “ze denken dat ze moeten gehoorzamen aan een lot, een religie, een norm – alsof er geen alternatief is. Maar je moet ook de wil hebben om te veranderen. Die vrouw in het veld is bang om te denken zoals ik doe, want dan wordt ze beschouwd als ongelovige. Vergis je niet: mijn naam heeft lang op een dodenlijst gestaan, ik ben drie keer gescheiden, ik ben ontslagen, ik heb gevangen gezeten, in ballingschap geleefd, en ik ben nog steeds arm. Ik heb een hoge prijs betaald, maar de vrijheid is het waard.”

‘Het westen is net zo erg’
Haar assistent klopt op de deur: er is een televisieploeg in aantocht, en El Saadawi moet nog douchen – vriendelijk verzoek aan de gast te vertrekken. Maar er moet El Saadawi nog iets van het hart: “In die film zie je alleen het islamitische Egypte. Maar denk nou niet dat dit alleen op de moslimcultuur van toepassing is!” Ze pakt de Financial Times erbij, die naast haar op het bed ligt en wijst op een artikel waarin driftig is gestreept, omcirkeld en gekriebeld in de kantlijn. “Hier! De eerste kandidaat voor de nieuwe presidentsverkiezingen, een christen. Amerika wordt gedomineerd door christen-fundamentalisten. Die zijn nét zo erg.” Opgewonden: “En wat dacht je van dat patriarchale kapitalisme hier. Ik draag geen hoofddoek, maar ik heb óók mijn haren nooit geverfd. In het westen volgen alle vrouwen de zogenaamd ‘vrije’ markt: ze laten hun borsten zien en dragen make-up – voor mannen. Make-up is de postmodernistische hoofddoek. Ook Nederland is een patriarchale samenleving, hoor. Jij hebt de achternaam van je vader, toch? Nou!”