De zzp-psychiater: veel te duur, maar onmisbaar

In samenwerking met Roos Menkhorst
Gepubliceerd in dagblad Trouw,

Door de nijpende personeelstekorten in de ggz zijn instellingen aangewezen op de inhuur van duurbetaalde zzp-psychiaters die bepaalde diensten weigeren en hoge tarieven vragen. ‘Je hebt ze alleen keihard nodig.’

Psychiater M. slaapt weer in een hotel. “Omdat ik nachtdienst heb”, legt hij uit over de telefoon. “Ik woon in het oosten van het land maar vannacht werk ik voor een instelling in Zuid-Holland.” M. is deze avond en nacht ‘achterwacht’: arts-assistenten, psychologen of verpleegkundigen kunnen hem bellen voor raad en toestemming, bijvoorbeeld als een patiënt ineens agressief is. Hij wordt geacht in noodsituaties in de buurt te zijn van de instelling. Af en toe gaat zijn werktelefoon. “Maar heeft ze geblowd?”, vraagt M. aan de beller. “Ok, ja, wel de medicatie iets opschalen.” En voordat hij neerlegt: “Fijne dienst nog!”

Zo lost M. voor de instelling een groot probleem op: als zzp-psychiater vult hij tijdelijk de gaten op van vacatures voor psychiaters. Hij draait er niet om heen: “Ik doe het omdat ik hiermee goed verdien. Ik ben duur.” De hotelovernachtingen betaalt hij overigens wel zelf. “Ik vond het niet zo nodig die ook nog vergoed te vragen – ik krijg al zóveel betaald. Maar het had gekund hoor, want de instellingen zijn zo wanhopig dat ze alles goedkeuren. Er zijn zelfs instellingen die reistijd betalen als werktijd.” Hoeveel M. dan precies verdient? “Dat zeg ik niet. Maar laat ik het zo stellen: een interimpsychiater die hard werkt, verdient drie keer zoveel als een psychiater in vaste dienst.”

Weinig autonomie
Zzp-psychiaters worden door hun collega-psychiaters in vaste dienst en menig hoofd personeelszaken vaak gezien als geldwolven. Het is precies de reden waarom veel zzp’ende psychiaters niet met media willen praten, en dat psychiater M. niet met zijn voor- en achternaam in de krant wil.

Waar schaarste heerst, stijgen de prijzen – het is een simpele formule. Maar hoe ga je ermee om in de geestelijke gezondheidszorg? “Die enorme bedragen worden gevraagd, omdat ze ook gegéven worden door de instellingen,” zegt Damiaan Denys, voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP). “Het is niet dat er plotseling een groep psychiaters opstaat die zegt: ‘Weet je wat, we vinden een nieuw systeem uit en we gaan eens massaal geld verdienen aan het tekort in de ggz.’”

Denys raakt op dreef: “Er is sprake van een systeemfout! Zes jaar geleden hadden psychiaters geen behoefte om dit te doen.” Te weinig autonomie, nauwelijks betrokkenheid bij het beleid van de instellingen en te veel administratieve rompslomp – dát zijn de zaken die het werkklimaat van de psychiater de afgelopen jaren hebben verpest, gaat Denys verder.

Imagoprobleem
“Een heel lastige categorie”, noemt hoofd personeelszaken Altrecht Jasper van de Giessen de zzp-psychiaters. “Verreweg de duursten. Maar je hebt ze keihard nodig.” Het is de Catch 22 waar de instellingen zich in zeggen te bevinden: zonder psychiater moeten ze de tent sluiten, maar precies vanwege die machtspositie, kunnen zzp-psychiaters zo ongeveer alles eisen. Psychiaters zijn in klinieken bij veel behandelingen de enigen die formeel een behandeling mogen opstarten, en zo het geld van de zorgverzekeraars kunnen binnenhalen. Zonder psychiater geen geld. De instellingen zien dan ook vaak geen andere mogelijkheid dan aan de hoge eisen van de zzp’ers gehoor te geven, blijkt uit de journalistieke rondgang langs de personeels-afdelingen van tien grote ggz-instellingen door Trouw en de Groene Amsterdammer.

“Ze willen overnachtingskosten, reistijdvergoeding, ze willen zelf bepalen welke taken ze wel en niet uitvoeren”, somt hoofd personeelszaken Anneke de Graaf van GGZ Centraal de eisen van de zzp-psychiaters op. De uurtarieven lopen op tot soms wel 185 euro per uur. Vaak maken de zzp’ers bovendien gebruik van bemiddelingsbureaus die voor hen de opdrachtgevers zoeken en de onderhandelingen doen. De Graaf: “Die bureaus moet je dan óók nog een fee betalen.”

Slechts 3 procent van de organisaties vulde de vacatures voor psychiaters in 2017 uitsluitend met een arbeidsverband in loondienst, blijkt uit een onderzoek van gezondheidszorg-onderzoeksbureau Prismant. Een fulltime zzp-psychiater kost een instelling op jaarbasis ruim 2,5 ton. Het komt regelmatig voor dat een instelling bijvoorbeeld acht zzp’ende psychiaters fulltime aan het werk heeft. De kosten van de inhuur van psychiaters lopen dan ook in de miljoenen.

Vertrouwen winnen
“De continuïteit van zorg komt in het gedrang wanneer er plotseling een interim psychiater wordt ingeschoven,” zegt Denys van de NVvP. “Een interimmer doet zijn best, maar je verkiest natuurlijk toch een psychiater die continu in een instelling aanwezig is. Zo iemand is van onschatbare waarde en dat is heel wat anders dan een psychiater die van honderd kilometer verderop komt en op een woensdag besluit: ik ga wat patiënten van jullie zien, en zes maanden later zoeken jullie maar weer iemand anders.” Toch heeft Denys ook begrip voor de huidige zzp-trend onder psychiaters. “Wat wil je, als je jarenlang mensen niet de kans geeft om te doen wat ze moeten doen? Tja, dan stappen ze eruit en zoeken ze naar een alternatief om toch hun job uit te oefenen.”

‘Alwéér een nieuwe?!’ Sommige patiënten zeggen het ronduit in haar gezicht als ze met hen kennismaakt, vertelt zzp-psychiater Lilian Kuipers. Ze werkt parttime in vaste dienst, en parttime als interimmer. “Ik zeg tegen zo’n patiënt altijd: ik begrijp hoe vervelend het is. Maar ik kan er verder ook niet veel aan doen.” Ze kent de bezwaren maar al te goed: “Vertrouwen winnen is voor een behandeling van een psychiatrische stoornis ontzettend belangrijk. Bij sommige stoornissen is de angst voor verlating zelfs de drijfveer voor andere klachten: depressie, eetproblemen, middelenmisbruik. En dan wordt die angst dus in hun behandelrelatie bewaarheid: je bent er, en je gaat weer weg.”

Stemmingsstoornissen
Ze zorgt er daarom altijd voor dat ze van tevoren duidelijk maakt dat ze er bijvoorbeeld maar vijf maanden is. “Aan de andere kant: de gemiddelde psychiater in loondienst blijft tegenwoordig niet veel langer. Bij mijn eerste interim-instelling werkte ik ruim een jaar; langer dan de twee andere psychiaters die daar toen in loondienst waren.”

Sommige instellingen lopen door het personeelstekort vast omdat er te veel werk blijft liggen dat alleen door een psychiater kan worden gedaan, merkt Lilian Kuipers. “Een behandeltraject openen, verlengen, sluiten – instellingen wringen zich in allerlei bochten om dat werk gedaan te krijgen”, vertelt ze. “In één van de instellingen waar ik werkte, moesten de psychiaters bij de intake van nieuwe patiënten beoordelen welk zorgpad nodig was: zij bepaalden of de patiënt bijvoorbeeld naar de poli voor stemmingsstoornissen moest, of naar een opnamekliniek.

Toen er in die instelling ineens twee psychiaters weggingen, moest ik hun oordeel klakkeloos overnemen.” Met de patiënt had Kuipers geen contact – dat ‘kon later wel’. “Ze hadden eigenlijk gewoon een psychiater nodig die zei: ‘ja dit is goed, deze intake kan zo door’. Nou, daar ga ik dus niet aan beginnen. Als ik de verantwoordelijkheid voor een patiënt moet dragen, wil ik hem kennen. Ik vind dat je als psychiater dan een statement moet maken: ik ga dit probleem niet voor jullie oplossen, want dat is pleisters plakken. Door dit soort stutwerk houd je het personeelsprobleem in stand.”

Nacht- en weekenddiensten
Dat zzp-psychiaters de problemen niet oplossen, komt het meest schrijnend naar voren in de roosters van de zogenoemde avond-, nacht-, en weekenddiensten. Psychiaters in loondienst worden – net zoals in andere medisch specialisten in ziekenhuizen – door hun werkgevers verplicht eens in de zoveel tijd deze diensten te draaien, het hoort bij hun baan. Voor zzp’ers zijn die diensten niet verplicht: de meesten passen hier dan ook voor. Of ze doen als psychiater M. Vanuit zijn hotelkamer: “Omdat het zo goed betaalt. De meeste zzp’ers doen het niet, dus de instellingen zijn extra blij met mij.”

Psychiater M. is een uitzondering. “Ik besef maar al te goed dat het een luxe is dat ik niet hoef”, zegt psychiater Kuipers bijvoorbeeld. “Ik praat het voor mezelf goed omdat ik in mijn parttime vaste baan wél nachtdiensten draai. Ik heb kleine kinderen, ik slaap al slecht.”

Het tekort aan psychiaters in de nacht loopt zelfs zo hoog op dat voor sommige crisisopvang sluiting dreigt. Zo stuurden de overgebleven psychiaters van de Groningse ggz-instelling Lentis de bestuurders eind vorig jaar een brandbrief waarin zij hun vertrouwen opzegden in het management van de crisisdienst. Het is een vicieuze cirkel waarin veel ggz-instellingen zich bevinden, bleek uit onze rondgang. Het clubje psychiaters in vaste dienst die de nachtdiensten op zich moeten nemen slinkt, waardoor de druk op hen almaar toeneemt. Gevolg: de overgeblevenen gaan óók zzp’en – soms nota bene bij dezelfde werkgever.

Een impasse
Voor werkgeversorganisatie GGZ Nederland en staatssecretaris Paul Blokhuis (volksgezondheid) is de oplossing duidelijk: de nacht- en weekenddiensten moeten voor iedere psychiater – zzp’er of niet – verplicht worden. Een schijnoplossing en symptoombestrijding, vindt Damiaan Denys van de NVvP. “We kunnen erover nadenken, maar alleen het verplicht stellen van die diensten lost voor ons het probleem niet op. De positie van de psychiater en zijn werkomgeving moet verbeterd, anders heeft het gewoon geen zin.”

Ze staan niet alleen lijnrecht tegenover elkaar wat betreft het verplicht stellen van de nacht- en weekenddiensten. GGZ Nederland vindt dat vanwege het personeelstekort meer beroepsgroepen moeten worden toegelaten tot het regiebehandelaarschap. De regiebehandelaar is de enige die een behandeling mag opstarten en in die behandeling als centrale aanspreekpunt voor het andere personeel mag dienen. Per stoornis is vastgelegd welke functie als regiebehandelaar mag optreden: de psychiater, de klinisch psycholoog, de gz-psycholoog of de verpleegkundig specialist. In de gespecialiseerde ggz-zorg mag bijvoorbeeld alleen de psychiater regiebehandelaar zijn. Denys reageert: “Natúúrlijk vindt GGZ Nederland dat het regiebehandelaarschap uitgebreid moet worden, want dan kunnen ze goedkopere mensen aanstellen om dat werk te doen! Wij denken dan: jongens, dat is enorm inleveren op de kwaliteit van zorg.”

De psychiaters en de werkgevers houden elkaar gevangen met hun verschillende perspectieven, constateert Veronique Esman, directeur van GGZ Nederland. “De psychiaters vinden onze oplossing doodeng.” Denys reageert: “Je moet een tekort aan psychiaters niet opvangen met mensen die minder goed gekwalificeerd zijn. De positie van de psychiaters moet verbeterd worden. De instellingen belemmeren de psychiaters nu in de uitvoering van hun werk, waardoor ze weglopen.”

Toch kan hij niet ontkennen dat de financiële prikkel om als zzp’er aan de slag te gaan ook steeds meer een rol is gaan spelen. “Je wordt beter gewaardeerd, je kunt makkelijker je werk indelen en je verdient meer geld.” Hij haalt zijn schouders op: “Dat is een feitelijkheid. Daar hoef je niet ingewikkeld over te doen, iedereen snapt dat het aantrekkelijker is.”

De voor- en achternaam van psychiater M. zijn op zijn verzoek weggelaten. Zijn naam en contactgegevens zijn bij de redactie bekend.

Dit artikel kwam tot stand met financiering van Fonds 1877.